Dening : Muhammad Adhytia Artha Kusuma, S.Pd
Tata krama ing basa Jawa diarani unggah-ungguh. Ing basa Jawa unggah-ungguh bisa diwujudake saka tindak-tanduk lan guneman. Cara tumindak kanggo wong sing duwe unggahan kalebu:
1. Ngutamake tiyang sanes
Wong Jawa kondhang karo pakulinan sing ora nyenengake. Lumrahe, yen wong Jawa liwat lawang bebarengan karo wong liya, dheweke bakal ngajak wong liya mlebu sadurunge awake dhewe.
2. Nundhuk
Saliyane ora nyenengake, wong Jawa uga ngurmati wong liya. Pakurmatan ing unggah-ungguh basa Jawa iki ditindakake kanthi tumungkul nalika ngliwati wong liya ing sandhinge.
3. Sapa aruh
Yen wong Jawa liwat wong liya, biasane padha nyeluk-nyeluk jenenge, utawa mampir sedhela ngobrol dhisik.
Kejaba cara tumindak, uga ana cara ngomong. Wong Jawa nduweni tataran tutur nalika guneman karo wong liya. Tingkat wicara kasebut kalebu:
1. Basa Ngoko Lugu
Basa ngoko lugu lumrahe diarani basa kasar. Basa ngoko lugu lumrahe digunakake dening wong nalika guneman karo kanca akrab, wong sing pangkate luwih dhuwur marang wong sing pangkate luwih ngisor. Amarga luwih santai lan ora kaiket ing tingkat wicara.
2. Basa Ngoko Alus
Basa ngoko alus yaiku basa ngoko sing ana sawetara kosakata sing diowahi dadi basa krama, mligine kanggo ngucapake marang wong sing diajak guneman kanthi basa krama. Ngoko alus biasane digunakake nalika guneman karo kanca-kanca sing cedhak nanging kudu ngajeni, ngobrol karo wong sing diajeni, bojo karo bojo, lan nulis ing majalah kanggo ngajeni sing maca.
3. Basa Krama Lugu
Krama lugu yaiku basa kang kabeh tembunge nggunakake tembung krama lugu. Sacara semantik, tataran basa krama lugu langkung andhap tinimbang krama alus utawi krama inggil. Biasane digunakake nalika guneman antarane wong sing luwih tuwa lan sing luwih enom amarga wis kelangan pangkat utawa jabatan, wong sing lagi wae ketemu, murid marang guru, pembantu rumah tangga marang majikan, karyawan marang atasan. Ciri-cirine yaiku ana afiks -ipun, -aken, dipun-.
4. Basa Krama Alus
Krama alus utawa kang diarani krama inggil yaiku basa kang kabeh tembunge ditata nganggo krama inggil. Krama inggil nduweni rasa kurmat marang sapa wae. Biasane digunakake nalika wong enom marang wong tuwa, pembantu rumah tangga marang majikane, murid marang guru, kanca sing ora kenal.
Cara ing dhuwur minangka cara kanggo wong sing nduweni kaluhuran Jawa kanggo ngurmati wong liya. Wonten ing ngriki saged dipunandharaken bilih tiyang Jawi menika nggadhahi unggah-ungguh ingkang inggil, satemah dipun atur solah bawa utawi solah bawa sanajan basa dipunginakaken. Kaajab para penutur basa Jawi ugi saged nggulawenthah anggenipun micara saha solah bawa kanthi tata krama ingkang sampun katata.